Występowanie
Typowe dla kleszczy środowisko bytowania w Polsce to las liściasty z wilgotną, próchniczną ściółką; granica między lasem wysokim a krzewami (leszczyny) oraz trawy. Należy jednak pamiętać, że kleszcze występują nie tylko w lesie i nie tylko na terenach pozamiejskich, ale również na łąkach, polanach, skwerach, parkach miejskich, placach zabaw, ogródkach przydomowych i działkowych. Zagrożenie kleszczami dotyczy całej Polski. W zależności od regionów odnotowuje się różny stopień zagrożenia. Najwięcej tych groźnych pajęczaków występuje w województwach: podlaskim, warmińsko-mazurskim i mazowieckim. Ponadto kleszcze występują endemicznie w 26 innych krajach Europy, więc osoby aktywne turystycznie również nie powinny ignorować kleszczy i niebezpieczeństw przez nie powodowanych. Kraje, w których występują to: Austria, Albania, Białoruś, Bośnia, Chorwacja, Czechy, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Litwa, Łotwa, Mołdawia, Niemcy, Norwegia, Rumunia, Rosja, Serbia, Słowacja, Słowenia, Szwecja, Szwajcaria, Ukraina, Węgry, Włochy.
Z ulgą możemy natomiast odetchnąć w akwenach wodnych, gdyż tam kleszcze nie występują.
Popularne choroby odkleszczowe
W Polsce najpopularniejsze choroby to borelioza i kleszczowe zapalenie mózgu (KZM). KZM jest przy tym najgroźniejsza chorobą, która może zagrażać nie tylko zdrowiu, ale także życiu.
Borelioza to najbardziej znana spośród chorób odkleszczowych, i zarazem najczęściej rozpoznawana. Nazywana również chorobą z Lyme, jest nam znana stosunkowo od niedawna – po raz pierwszy opisano ją dopiero w latach 80. XX wieku. Wywołują ją bakterie grupy Borrelia burgdorferi s., po transmisji w czasie co najmniej 24-godzinnego żerowania. Borelioza występuje we wszystkich krajach Europy, w Ameryce Północnej i Azji. W Polsce najwięcej zachorowań odnotowuje się w północnej części kraju, najczęściej w okresie pomiędzy majem a listopadem. W 2004 roku zachorowało blisko cztery tysiące Polaków, w 2010 roku – liczba ta była ponad dwukrotnie wyższa. Liczba rozpoznawanych przypadków wzrasta, z powodu większej świadomości jak i dostępu do coraz lepszych metod diagnostycznych.
W początkowej fazie typowym objawem jest rumień wędrujący (na zdjęciach poniżej). Rumień pojawia się w miejscu wokół pokłucia już w dzień, dwa po kontakcie z kleszczem. To zaczerwienienie o średnicy do kilkunastu centymetrów, zwiększające swoją średnicę. Po rozpoczęciu leczenia rumień blednie w tych samych granicach- nie zmniejsza swojej średnicy. Mogą mu towarzyszyć objawy zbliżone do symptomów grypy – bóle mięśni, stawów i głowy, zmęczenie, gorsze samopoczucie. Po kilku tygodniach po pokłuciu neuroborelioza przechodzi w fazę ostrą. U dorosłych najczęściej ma postać bolesnego zapalenia korzeni nerwowych oraz jedno- lub obustronnego porażenia nerwu obwodowego mięśnia twarzowego z odczynem limfocytarnym w płynie mózgowo-rdzeniowym. Najczęściej w Ameryce Północnej opisywaną formą choroby jest zapalenie stawów, zazwyczaj kolanowych. Rzadziej obserwuje się: zapalenie spojówek i błony naczyniowej oraz objawy kardiologiczne.
Najbardziej charakterystycznym objawem boreliozy jest wystąpienie rumienia wędrującego. Jego pojawienie się jest potwierdzeniem zakażenia bakterią Borellia i nie wymaga dodatkowych testów laboratoryjnych. Niemniej jednak, zdarza się, że rumień został niezauważony lub w ogóle nie wystąpił u osoby chorej. O boreliozie świadczą wówczas objawy grypopodobne związane ze stawami lub układem nerwowym. Wyniki badania przesiewowego (test ELISA, wykonany co najmniej cztery tygodnie po ukłuciu kleszcza), potwierdzają dodatkowo testy immunoblot.
W leczeniu boreliozy stosuje się antybiotyki. Kuracja trwa od trzech do czterech tygodni. Potwierdzeniem skuteczności antybiotykoterapii jest ustąpienie objawów klinicznych. Jeśli dwukrotne zastosowanie leczenia nie przyniosło pożądanych efektów, należy poszukać innych przyczyn dolegliwości pacjenta. Należy pamiętać, że utrzymywanie się przeciwciał w surowicy nie świadczą o niepowodzeniu – mogą pozostawać w organizmie nawet przez wiele lat.
Kleszczowe zapalenie mózgu to choroba ośrodkowego układu nerwowego przenoszona przez kleszcze Ixodidae, wywoływana przez wirus RNA z grupy Flaviviridae. KZM jest chorobą sezonową ze względu na aktywność pasożyta w miesiącach kwiecień – październik. Zakażenia u ludzi występują w okresie od kwietnia do listopada, z dwoma szczytami zachorowań: wiosennym (czerwiec, lipiec) i jesiennym (wrzesień, październik). Szacuje się, że ok. 3-15% kleszczy może być zakażonych wirusem. Odsetek ten jest jednak różny w zależności od miejsca występowania pasożyta. Kleszcze mogą zarażać w każdym ze swoich stadiów rozwojowych (żerując na zakażonym zwierzęciu) i pozostają zakażone do końca swojego życia.
Kleszczowe zapalenie mózgu rozwija się po okresie inkubacji, który trwa od 4 do 28 dni (średnio 8 dni). Przy zakażeniu drogą pokarmową okres wylęgania jest krótszy i trwa 3-4 dni. Zakażenie przebiega dwufazowo: w pierwszej fazie wirus znajduje się we krwi, w drugiej dociera do ośrodkowego układu nerwowego. Pierwsza faza choroby rozpoczyna się nagle i objawia się niecharakterystycznymi, grypopodobnymi objawami z towarzyszącą gorączką, bólami głowy oraz nudnościami i wymiotami. Ta faza choroby trwa 1-8 dni (średnio 4 dni). Choroba kończy się na pierwszej fazie u 13-26% zakażonych. U pozostałych zakażonych choroba rozwija się dalej. Po 1-33 dniach (średnio 8 dni) dobrego samopoczucia i braku objawów chorobowych KZM przechodzi w fazę neurologiczną. Pojawia się gorączka sięgająca 40˚C, silne bóle głowy, nudności, wymioty, objawy oponowe oraz bóle mięśni i stawów.
Druga faza choroby może przybrać postać: oponową, oponowo-mózgową, oponowo-mógowo-rdzeniową, zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych,mózgu i korzeni nerwowych.
KZM jest obarczone ryzykiem występowania poważnych powikłań, nawet u 50% chorych. Ciężkość przebiegu choroby i ryzyko wystąpienia trwałych powikłań wzrasta wraz z wiekiem chorych (wg Haglunda). Dotyczą one postaci wirusa z zapaleniem mózgu. Najczęściej obserwuje się neurologiczne objawy ubytkowe, porażenia oraz niedowłady nerwów czaszkowych i obwodowych. Szczególnie często występują zaniki pasa barkowego.
Często obserwuje się również powikłania powiązane ze sferą psychiczną, takie jak: zaburzenia treści myślenia, nastroju, pamięci, uwagi. Wśród utrzymujących się objawów zgłaszanych przez pacjentów dominują bóle głowy, wzmożona męczliwość i zaburzenia snu. Objawy neurologiczne i zaburzenia psychiczne oraz zmniejszona wydolność fizyczna ustępują powoli. Zdarza się, że mimo prowadzonej rehabilitacji, chorzy nie odzyskują w pełni funkcji motorycznych. Zaburzenia sfery psychicznej, występujące nawet 5 lat po przebyciu choroby, powodują poważne pogorszenie zawodowego
i społecznego funkcjonowania chorych po KZM.
Post encephalitic syndrome (PES) to szczególna postać powikłań KZM. Jest to stan obejmujący zmiany zachowania, które są konsekwencją wirusowego lub bakteryjnego encephalitis. Objawy są niespecyficzne, ale często odwracalne. Obejmują osłabienie, apatię, rozdrażnienie, trudności w nauce i pracy, zaburzenia snu i nawyków żywieniowych, zmiany w seksualności oraz w osądzie socjalnym.
Około 2% przypadków kleszczowego zapalenia mózgu typu europejskiego może zakończyć się zgonem chorego.
Okres wzmożonej aktywności
Kleszcze w ciągu roku są aktywne wiosną, kiedy budzą się z zimowego snu oraz jesienią po odespaniu upalnego lata. Przyjmuje się zatem, że okres aktywności kleszczy trwa od marca do października.
Kleszcze wykazują również różną aktywność w ciągu doby. Aktywne są o poranku (od pierwszej rosy do południa) oraz popołudniową porą (od godz. 16/17 do zmroku).
Jak się zabezpieczać?
Można unikać przebywania w miejscach, w których występują kleszcze (czyli takich, gdzie rośnie trawa i krzewy do wysokości max 1,50 m), co jest praktycznie niemożliwe. Można stosować repelenty, czyli substancje zniechęcające kleszcza do wkłucia się w naszą skórę. Można zakładać ubrania w jasnych kolorach, na których kleszcze są dobrze widoczne, co pozwala na ich szybkie usunięcie. Najskuteczniejszą metodą są jednak szczepienia ochronne.
Co zrobić po ugryzieniu?
Nie panikować i zachować spokój. Przede wszystkim musimy bezpiecznie usunąć kleszcza, np. pęsetą złapać przy samej skórze i zdecydowanym, lekko „łukowatym” ruchem wyjąć. Można również skorzystać z pompki próżniowej czy kleszczkarty (w aptece nabędziemy. Ostatecznie możemy usunąć intruza palcami, ale tylko w sytuacjach naprawdę koniecznych. Ważne, aby miejsce po usuniętym kleszczu zdezynfekować. W celu usunięcia kleszcza nie należy go smarować masłem, kremem lub innym tłuszczem, bo może to spowodować wstrzyknięcie do ciała człowieka większej ilości materiału zakaźnego.
